De Eerste Wereldoorlog - Geschiedenis Vandaag (2024)

In de negentiende eeuw was een overdreven vorm van liefde voor het eigen land ontstaan: nationalisme. Waar komt nationalisme vandaan? Het nationalisme vindt zijn oorsprong in de revoluties en het revolutionair denken van de late achttiende eeuw. De stroming ontstond als bijproduct van de moderne natiestaten ontstaan tijdens de Franse Revolutie. In het denken over politiek werd in de negentiende eeuw steeds vaker benadrukt dat het macht om te regeren bij het volk vandaan kwam en niet bij God. Het belangrijkste onderdeel van het nationalisme was het idee van volkssoevereiniteit. Verlichte denkers gingen ervan uit dat bij deze vorm van soevereiniteit het recht om een staat te besturen bij het volk lag. Zo verleenden de inwoners van een land als het ware toestemming aan een regering om de staatszaken te regelen voor het volk. Op die manier waren ze niet een onderdaan van een koning en dus onvoorwaardelijk gehoorzaam, maar waren een burger: iemand die actief meedeed aan het goed besturen van een land. De burgers hadden dan ook het recht om hun toestemming om te regeren weer in te trekken als de regering tegen ‘het belang van het volk’ handelde. Dit was gebeurd bij de Franse vorst Lodewijk XVI, waarop hij vervolgens onthoofd werd in 1793. Maar wie wel en niet bij een volk hoorden, dat werd pas duidelijk in tijden van oorlog!

Verspreiding van het nationalisme

Tijdens de periode 1796 en 1813 werd een groot gedeelte van Europa overheerst door Franse revolutionairen. Door die overheersing was het idee van volkssoevereiniteit niet meer weg te denken uit Europa. Want denkers over het nationalisme benadrukten voornamelijk het gevoel: ‘het was het gevoel dat je mens maakte’. Deze denkers benadrukten dan ook de verbindende factoren tussen leden van het volk: de taal, geschiedenis en cultuur. Dit wordt dan ook cultureel nationalisme genoemd.

Dat cultureel nationalisme groeide uit tot een politiek denken. Leden van een volk voelden zich verbonden met elkaar en wilden alleen bestuurd worden door iemand van het eigen volk. Nederlanders wilden zichzelf besturen en niet overheerst worden door Fransen. De Nederlandse nationalistische gevoelens werden aangewakkerd. Regeringen gebruikten dit ook in hun voordeel door het verschil tussen volken duidelijk te benadrukken. De Nederlandse regering benadrukte bijvoorbeeld tijdens de revolutionaire periode: ‘wij zijn Nederlands, zij zijn Frans’, om ervoor te zorgen dat inwoners van de Nederlanden niet samenwerkten met de revolutionaire Fransen. Na de Franse Revolutie werd dit in Europa omgezet in tastbare rechten: het zelfbeschikkingsrecht van volken. Volken zouden bij dit recht zelf moeten beslissen door wie zij geregeerd wensten te worden. Daarbij hoorde ook een afgebakend, door hen bepaald grondgebied. Nationalisme is dan ook vaak samengetrokken met het idee van zelfbeschikkingsrecht: ‘één volk, één staat’. Dit wordt politiek nationalisme genoemd.

Nationale eenwording: het succes van Duitsland?

Het idee van volkssoevereiniteit en zelfbeschikkingsrecht was niet alleen populair onder de bevolking. Door deze twee ideeën ontstonden ook politieke bewegingen: nationale bewegingen. Zij zetten het gevoel van het politiek nationalisme om in doelen. Elke nationalistische beweging, met een eigen bijbehorend volk, streefde naar een eigen grondgebied met bijbehorende rechten. Duitsland is daar een goed voorbeeld van. Rond het jaar 1800 bestond ‘Duitsland’ als eenheid niet. In de Duitse gebieden woonden vele verschillende wel-Duits en niet-Duitssprekende volkeren. Veel van deze volkeren gingen streven naar zelfbeschikkingsrecht in de vorm van een eigen staat. Het Duitssprekende volk droeg diezelfde ideeën. Zij wilden een Duitse eenheidsstaat creëren met één volk, één parlement, één cultuur en één taal. Die beweging was vooral populair bij Duitse schrijvers en geleerden, onder andere de filosoof Johann Gottfried Herder (1744-1803). Veel van de Duitse geleerden geloofden in duidelijk onderscheidbare volkeren. Elk volk zou specifieke lichamelijke kenmerken hebben en gemakkelijk te onderscheiden zijn van een ander volk. Dat idee zou later gebruikt worden binnen de rassenleer en door Adolf Hitler om zijn racistische houding richting Joden goed te praten.

Het Duitse ideaal van een eenheidsstaat zou pas in 1871 gehaald worden, nadat koning Wilhelm I van de Duitse staat Pruisen en zijn kanselier Otto von Bismarck de andere Duitse staten hadden verenigd in een aantal oorlogen, die bekend stonden als de Broederoorlog. Bismarck geloofde dat deze eenwording niet mogelijk was zonder Eisen und Blut.

Met de Duitse eenwording kreeg Frankrijk een machtige buurman erbij. De Fransen wilden verdere Duitse uitbreiding voorkomen. Ze besloten het nieuwe Duitsland de oorlog te verklaren. Maar het Duitse leger had veel ervaring opgedaan in de Broederoorlog. Het maakte in 1871 korte metten met het Franse leger bij het Franse plaatsje Sedan. Ondanks dat de Franse keizer Napoleon III na deze grote nederlaag de overgave tekende, besloten de Franse burgers op eigen initiatief door te blijven vechten. Daarop besloten de Duitsers op te trekken naar Parijs. In 1871 werd de Franse hoofdstad met kanonnen gebombardeerd en op de knieën gedwongen. Om de Franse nederlaag compleet te maken, riepen Wilhelm I en Otto von Bismarck het Duitse keizerrijk uit in de spiegelzaal van Versailles – het symbool van de Franse macht. Bismarck vond dat Frankrijk de rekening van de oorlog moest betalen; ‘het waren de Fransen die op oorlog uit waren geweest’. Frankrijk verloor Elzas-Lotharingen, het gebied met rijke kolen- en ijzermijnen; en moest vijf miljard franc betalen om de schade te herstellen. Voor de Fransen was het duidelijk: ‘dit schreeuwde om revanche‘!